Ο πόλεμος του 1940 - 41 με την πένα των Ελλήνων σκιτσογράφων

| 28 Οκτ. 2015

του Γιάννη Αντωνόπουλου (ιστορικού και σκιτσογράφου)

Η στρατιωτική εισβολή της φασιστικής Ιταλίας εναντίον της Ελλάδας, σχεδόν ταυτόχρονα με την απόρριψη του ιταλικού τελεσιγράφου από τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά τα ξημερώματα της 28/10/1940, προκάλεσε μια άνευ προηγουμένου συσπείρωση του ελληνικού λαού, έναν πρωτοφανή πατριωτικό ξεσηκωμό.

Ο πατριωτικός ενθουσιασμός, ο οποίος γιγαντώθηκε μετά τις πρώτες στρατιωτικές νίκες, κατέκλυσε τις σελίδες των εφημερίδων, τις συχνότητες των ραδιοφώνων και τις θεατρικές επιθεωρήσεις. Το χιούμορ, η γελοιοποίηση και ο εξευτελισμός του εχθρού υπήρξαν τα πλέον ισχυρά όπλα του ψυχολογικού πολέμου, που έλαβε χώρα στα μετόπισθεν της πολεμικής αναμέτρησης των αλβανικών βουνών.
Στην κατεύθυνση αυτή, της περιπαικτικής διάθεσης του ελληνικού λαού απέναντι στην ιταλική επίθεση που δέχτηκε η χώρα στις 28 Οκτωβρίου 1940, κινήθηκε από την πρώτη στιγμή η επίσημη ελληνική προπαγάνδα. Από όλα τα είδη προπαγάνδας που επιστρατεύτηκαν, εξαιρετικά αποτελεσματική αποδείχθηκε η τέχνη της γελοιογραφίας.
Πρόκειται για ένα είδος το οποίο στην Ελλάδα είχε ήδη γνωρίσει μεγάλη άνθηση, ήδη από τον 19ο αιώνα και αυτό, για τους εξής λόγους:
α. Εξαιτίας της λαϊκότητάς του, δηλαδή της δυνατότητας να επικοινωνεί με το κοινό με άμεσο τρόπο.
β. Στην πρόσληψη του μηνύματος δεν απαιτείται καν δυνατότητα ανάγνωσης και μπορεί να απευθύνεται σε αναλφάβητους.
γ. Τέλος, σε σχέση με άλλα δημοσιογραφικά είδη, το σκίτσο συχνότερα στοχεύει στο θυμικό και σπανιότερα στη λογική.
Η 28η Οκτωβρίου υπήρξε ο καταλύτης για την αναγέννηση της ελληνικής πολιτικής γελοιογραφίας, η οποία είχε περιπέσει σε λήθη μετά την επιβολή λογοκρισίας από την δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936. Οι σκιτσογράφοι των αθηναϊκών εφημερίδων έβγαλαν στην κυριολεξία το άχτι τους κατά του Ντούτσε και του ιταλικού φασισμού, χτυπώντας παράλληλα με έμμεσο τρόπο και τον εγχώριο, για τον οποίο η μεταξική λογοκρισία απαγόρευε κάθε κριτική.
Σπουδαία ονόματα σκιτσογράφων που μεταπολεμικά κοσμούσαν τις ελληνικές προδικτατορικές εφημερίδες, όπως του Φ. Δημητριάδη, του Ν. Καστανάκη, του Στ. Πολενάκη, του Π. Παυλίδη και άλλων, συνδέθηκαν άμεσα με τις αρχικές τους εμπνεύσεις κατά τη διάρκεια του αλβανικού έπους. Οι σκιτσογράφοι αυτοί, μαζί με άλλους, δημιούργησαν εξαιρετικής έμπνευσης γελοιογραφίες για τον πρόσθετο λόγο ότι η Ελλάδα τους μήνες εκείνους είχε πετύχει κάτι, το οποίο δε μπορεί παρά να χαρακτηριστεί ως «ελληνικό θαύμα».
Οι γελοιογραφίες που δημοσιεύονταν στον ελληνικό Τύπο καθ’ όλη τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου δεν έπαψαν στιγμή να εξυμνούν τις νίκες του ελληνικού στρατού στην Αλβανία γελοιοποιώντας με κάθε ευκαιρία τους «κοκορόφτερους» του Μουσολίνι και τη νεορωμαϊκή φασιστική μεγαλομανία του.
Το ότι επιβίωσαν στη συλλογική μνήμη αποδεικνύει ακριβώς ότι αποτύπωσαν με μαζικό τρόπο την ψυχολογία ενός ολόκληρου λαού. Δεν είναι τυχαίο που η πρώτη εικόνα που έρχεται υποσυνείδητα στο νου της πλειονότητας του ελληνικού λαού, όταν ακούει το όνομα «Μουσολίνι», είναι η γελοιοποιημένη αναπαράσταση του Ιταλού Ντούτσε από την πένα των Ελλήνων σκιτσογράφων της εποχής…
Τα προηγηθέντα
Ξημερώματα 28ης Οκτωβρίου 1940. Ο Ιωάννης Μεταξάς δέχεται μια ξαφνική επίσκεψη στο σπίτι του στην Κηφισιά. Ο μεταμεσονύχτιος «επισκέπτης» είναι ο πρέσβης της Ιταλίας, Εμανουέλε Γκράτσι, ο οποίος επιδίδει στον Έλληνα δικτάτορα ένα χαρτί. Πρόκειται για το τελεσίγραφο του υπ. Εξ. της Ιταλίας κόμη Γκαλεάτσο Τσιάνο, σύμφωνα με το οποίο η γειτονική χώρα απαιτεί από την Ελλάδα την παραχώρηση αεροδρομίων και λιμανιών, καθώς και της εδαφικής της κυριαρχίας. Ο Μεταξάς, δέσμιος της βρετανικής πολιτικής, απορρίπτει το ιταλικό τελεσίγραφο με τη γαλλική φράση “Alors, c’ est la guerre” («Λοιπόν, αυτό σημαίνει πόλεμο»), ταυτιζόμενος για πρώτη και μοναδική φορά στη ζωή του με τον ελληνικό λαό.
Το ελληνικό «ΟΧΙ» στις φασιστικές αξιώσεις για παραχώρηση «γης και ύδατος» θα πραγματωθεί ήδη από τις πρώτες πρωινές ώρες, όταν δεκάδες χιλιάδες φαντάροι απ’ όλα τα μήκη και τα πλάτη της επικράτειας αρχίζουν να σπεύδουν σε απόκρουση των Ιταλών εισβολέων.
Οι Ιταλοί έχουν και αυτοί ξεκινήσει να προελαύνουν σε ελληνικά εδάφη, σχεδόν παράλληλα με την επίδοση του πολεμικού τελεσιγράφου. Ο Φωκίων Δημητριάδης σαρκάζει την ιταλική επίθεση με το «τραγούδι του Ιταλού αεροπόρου», ο οποίος απεικονίζεται στο παρακάτω σκίτσο να τραγουδάει:
«Θαρθώ μια νύχτα με φεγγάρι να σε γκρεμίσω…»

 

 

Το αναμενόμενο ξέσπασμα του «πολέμου - αστραπή» που προετοίμαζε επί μήνες ο Μπενίτο Μουσολίνι κατά της Ελλάδας είναι γεγονός. Η επιλογή της ημερομηνίας καθόλου τυχαία: στις 28/10/1940 συμπληρώνονταν 17 χρόνια από την «πορεία προς τη Ρώμη» με την οποία το 1923 είχε εγκαθιδρυθεί το φασιστικό καθεστώς. Η εντός ολίγων ημερών κατάληψη της Ελλάδας ήταν ζήτημα γοήτρου για τον αμετροεπή Ντούτσε, ο οποίος ήθελε να στείλει ένα μήνυμα στους συμμάχους του Γερμανούς: ότι είναι και αυτός ισάξιος και ισότιμος κατακτητής με τον Φύρερ, διόλου ευκαταφρόνητος.

Του Νομικού ^{Εδώ, ο Χέρμαν Γκέρινγκ κρατάει την υδρόγειο σφαίρα, στην οποία ο «βαφεύς» Αδόλφος Χίτλερ σχεδιάζει το σύμβολο της σβάστικας. Σαφής αναφορά στην (αποτυχημένη) καλλιτεχνική διαδρομή του «φύρερ» κατά τα νεανικά του χρόνια.}

Η νικηφόρα πορεία των σιδηρόφρακτων στρατιών του ναζιστικού Ράιχ που εκπλήρωναν το όνειρο του Αδόλφου Χίτλερ για μια ευρωπαϊκή «Νέα Τάξη», είχε θίξει τη μεγαλομανία του Μουσολίνι, ο οποίος από τον Ιούνιο του 1940 είχε εισέλθει στην πολεμική σύρραξη επιδιώκοντας αυτοκρατορικά οφέλη. Στο παρακάτω σκίτσο, ο Ντούτσε ως «Ψευδοναπολέων»:

Ανώνυμου (Ακρόπολις, 30/10/1940)

Λίγους μήνες πριν την επίθεση στην Ελλάδα, ο Μπενίτο Μουσολίνι, έχοντας ως πρότυπο τις κατακτήσεις του Αδόλφου Χίτλερ, θέλησε να αποδείξει στο Βερολίνο ότι μπορεί και ο ίδιος να οδηγήσει την Ιταλία σε ανάλογες στρατιωτικές επιτυχίες. Η Ιταλία είχε ήδη κατακτήσει την Αλβανία από την άνοιξη του 1939, καθώς και πολλές βρετανικές βάσεις στην Αφρική, όπως τη Σομαλιλάνδη, το καλοκαίρι του 1940, αλλά αυτές δεν ήταν επιτυχίες ανάλογες αυτών της ναζιστικής Γερμανίας.

Φωκίων Δημητριάδης (Ελεύθερον Βήμα, 2/11/1940)

Η πρώτη επίθεση και η απόκρουση (28 Οκτωβρίου - 9 Νοεμβρίου 1940)
Ο Μουσολίνι και οι στρατηγοί του θεώρησαν ότι η κατάκτηση της Ελλάδας θα ήταν κάτι σαν εκδρομή. Η ιταλική προπαγάνδα μετέδιδε από τις πρώτες κιόλας ώρες ειδήσεις υπερβολικής αυτοπεποίθησης:

Του Ν. Γκεϊβέλη

Αρχικά οι Ιταλοί δεν περίμεναν τη σύμπτυξη των ελληνικών τμημάτων προκάλυψης στη γραμμή των συνόρων. Τα οποία μάλιστα κατέλαβαν σε χρόνο d/t νέες θέσεις άμυνας στα μετόπισθεν, στα πλαίσια του επιβραδυντικού αγώνα.

Ανωνύμου (Ελληνικόν Μέλλον, 31/10/1940)

Κατά δεύτερον, οι ιταλικές μεραρχίες, κινούμενες προς την περιοχή του Καλπακίου, συνάντησαν σημαντικές δυσκολίες στην προώθησή τους λόγω των καταστροφών στο οδικό δίκτυο και στις γέφυρες από τις συνεχείς βροχοπτώσεις που είχαν μετατρέψει τις ημιονικές οδούς σε βούρκο και τα ρυάκια σε ορμητικούς χειμάρρους. Ο Μουσολίνι δέχθηκε την «πρώτη ψυχρολουσία»:

Η ΠΡΩΤΗ ΨΥΧΡΟΛΟΥΣΙΑ Του Ε. Τερζόπουλου

Η κατάσταση στα ελληνικά τμήματα δεν ήταν καθόλου ρόδινη, καθώς από τη νύχτα της 28ης Οκτωβρίου είχαν να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο ολοσχερούς διαχωρισμού από την διείσδυση των 11.000 ανδρών της Μεραρχίας Αλπινιστών «Τζούλια» στην Πίνδο με κατεύθυνση το Μέτσοβο.
Η μικρή ελληνική αεροπορία, παρά τα πλήγματα που είχε δεχτεί από την κακή εφαρμογή του μεγαλεπήβολου προγράμματος ανασυγκρότησης του μεταξικού καθεστώτος, έπαιξε σημαντικό ρόλο τα πρώτα 24ωρα του πολέμου, ορθώνοντας το ανάστημά της απέναντι στην άρτια εξοπλισμένη Regia Aeronautica.

ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΤΟΥΚΑΣ Του Π. Παυλίδη

Η σύμπτυξη των ελληνικών τμημάτων προκάλυψης ολοκληρώθηκε τη νύχτα της 29ης προς 30η Οκτωβρίου. Την 31η Οκτωβρίου, το ιταλικό Γενικό Επιτελείο ανακοίνωνε ότι: «οι μονάδες μας συνεχίζουν να προελαύνουν στην Ήπειρο και έφτασαν στον ποταμό Καλαμά, σε πολλά σημεία. Αντίξοες καιρικές συνθήκες και ενέργειες των υποχωρούντων εχθρών δεν επιβραδύνουν την προέλαση των δυνάμεών μας». Στην πραγματικότητα συνέβαινε το ακριβώς αντίθετο.

Tου Ν. Καστανάκη (Έθνος, 2/11/1940)

Την ίδια κιόλας ημέρα (31 Οκτωβρίου), βοηθούντος και του καιρού, εκδηλώθηκε η πρώτη αντεπίθεση των Ελλήνων, η οποία σημείωσε μικρή επιτυχία.

Του Φωκίωνος Δημητριάδη

Από την επομένη (1 Νοεμβρίου) το ιταλικό Γενικό Επιτελείο έδινε προτεραιότητα στο μέτωπο της Αλβανίας έναντι αυτού της Αφρικής. Οι επανειλημμένες προσπάθειες των Ιταλών να διασπαστεί η κύρια αμυντική τοποθεσία από τις 2 μέχρι τις 9 Νοεμβρίου συνετρίβησαν από τις δυνάμεις της 8ης Μεραρχίας.

-Ντοῦτσε, αὐτοὶ μᾶς χτυποῦν! -Ἄ, τοὺς βαρβάρους...! Του Φωκίωνος Δημητριάδη, από το Ελεύθερον Βήμα της 3/11/1940

Το νεο-ρωμαϊκό ιδεολόγημα του “Mare Nostrum” («Ημετέρα Θάλασσα») του Μουσολίνι είχε υποστεί τον πρώτο του κλονισμό.

Του Ν. Καστανάκη

Στο σκίτσο του Π. Παυλίδη ο Ντούτσε, αντί της λεκάνης της Μεσογείου, λαμβάνει μια λεκάνη… μακαρόνια!

Π. Παυλίδης (Ασύρματος, 4/11/1940)

Κάθε ιταλικό ανακοινωθέν εμπνέει κι από μία γελοιογραφία. Η επιτυχής άμυνα έναντι των ιταλικών επιθέσεων προκαλεί στους σκιτσογράφους μια συγκρατημένη ευφορία με μια δόση ειρωνείας.

Ἰταλικόν ἀνακοινωθέν: «...Οἱ Ἕλληνες ἔχουν φράξη τὰς ὁδοὺς μὲ πελωρίους βράχους...» Του Ν. Καστανάκη, από το Έθνος της 6/11/1940

Η ελληνική αντεπίθεση (9 Νοεμβρίου 1940 - Ιανουάριος 1941) 
Στις 9 Νοεμβρίου οι επιθέσεις διακόπηκαν και οι ιταλικές δυνάμεις στην Ήπειρο υποχώρησαν και έλαβαν θέσεις άμυνας, απειλούμενες από την αντεπίθεση των ελληνικών δυνάμεων από την περιοχή της Πίνδου. Δεν υπάρχει πιο εύστοχο σκίτσο για να περιγράψει αυτή την εξέλιξη, από τούτο εδώ:

Ν. Καστανάκης (Έθνος, 10/11/1940)

Οι μουσολινικοί βερμπαλισμοί και οι επιδείξεις φασιστικής πυγμής καταρρέουν με κρότο, μπροστά στα ίδια τα γεγονότα.

Του Μπέζου

Η ολοκληρωτική υποχώρηση των ιταλικών στρατευμάτων από τα ελληνικά εδάφη είναι μια αναντίστρεπτη πραγματικότητα.

Του Μπέζου

Οι ιταλικές μεραρχίες που αρχικά είχαν επιτεθεί έχουν πλέον βγει εκτός μάχης. Οι στρατηγοί τους επωμίζονται προσωπικά το βάρος της ήττας:

 

Του Φωκίωνα Δημητριάδη

Η απροσδόκητη ελληνική αντεπίθεση κατέλαβε εξαπίνης το ιταλικό Γενικό Επιτελείο, το οποίο περίμενε ένα «στρατιωτικό πικ-νικ». Αρκετές μονάδες στάλθηκαν εσπευσμένα στην Αλβανία, ενώ τα αρχικά σχέδια για επικουρικές επιθέσεις σε ελληνικά νησιά ματαιώθηκαν. Εξοργισμένος από την αποτελμάτωση της επιχείρησης, ο Μουσολίνι στις 9 Νοεμβρίου ανασχημάτισε τη Διοίκηση Αλβανίας, αντικαθιστώντας τον Πράσκα με τον Ουμπάλντο Σόντου (Ubaldo Soddu), τέως υφυπουργό Πολέμου.
Εδώ, οι τρεις (παρ)ηττημένοι στρατηγοί Πράσκα, Μπαντόλιο και Ντε Βέκκι, προεξοφλούν την ήττα του «καινούργιου»…

Του Α. Βλασσόπουλου

Μέχρι τις 13 Νοεμβρίου οι ελληνικές δυνάμεις είχαν ανακαταλάβει τις συνοριακές διαβάσεις της Πίνδου, με εξαίρεση την περιοχή της Κόνιτσας, που κατείχε η μεραρχία Μπάρι μέχρι την 16η Νοεμβρίου. Κάπως έτσι τελείωσε η «Μάχη της Πίνδου»:

Ανωνύμου (Έθνος, 13/11/1940)

Ο Μουσολίνι, βλέποντας την «ψαρωτική» μορφή του στον καθρέπτη, αναρωτιέται: «Δεν καταλαβαίνω γιατί δεν με φοβήθηκαν!...».

Ανωνύμου (Έθνος, 13/11/1940)

Η ελληνική αντεπίθεση προκαλεί μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα τη φθορά του γοήτρου της ιταλικής αυτοκρατορίας:

Η ΔΑΜΟΚΛΕΙΟΣ ΣΠΑΘΗ! Του Ν. Καστανάκη

Είναι φανερό πια: η φασιστική ηγεσία έχει χάσει το ηθικό της.

Του Σταμάτη Πολενάκη

Εντωμεταξύ, οι σκιτσογράφοι μας βάζουν τα μολύβια και τις πένες στην τσέπη και παίρνουν τα όπλα. Ο πόλεμος τώρα συνεχίζεται σε πραγματικές συνθήκες και όχι μόνο στο λευκό χαρτί.

Του Μπέζου

Ο νέος διοικητής, Ουμπάλντο Σόντου, αμέσως μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, διέταξε τις δυνάμεις του να διακόψουν κάθε επιθετική ενέργεια και να λάβουν θέσεις άμυνας. Ήταν πλέον ξεκάθαρο ότι η ιταλική εισβολή είχε αποτύχει.
Στις 14 Νοεμβρίου, το Τμήμα Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας και το Γ' Σώμα Στρατού (10η και 11η Μεραρχία Πεζικού και Ταξιαρχία Ιππικού) υπό τον αντιστράτηγο Γεώργιο Τσολάκογλου, ενισχυμένα με μονάδες από ολόκληρη τη Βόρειο Ελλάδα, εξαπέλυσαν επίθεση στις 14 Νοεμβρίου, με κατεύθυνση την Κορυτσά.
Μετά από σκληρή μάχη στην οχυρωμένη μεθόριο, οι Έλληνες τη διέσπασαν στις 17 Νοεμβρίου και μπήκαν στην Κορυτσά στις 22.

Ανωνύμου (Ασύρματος, 23/11/1940)

Λόγω της αναποφασιστικότητας του ελληνικού Γενικού Επιτελείου, οι Ιταλοί βρήκαν χρόνο να αναδιοργανωθούν και να μην καταρρεύσουν τελείως παρόλο που στο στράτευμά τους είχε ήδη ξεσπάσει κρίση με παραιτήσεις υψηλόβαθμων στρατιωτικών.

Του Μπέζου

Του Φ. Δημητριάδη

Στο μεταξύ, ο στρατηγός Σοντού αντικαταστάθηκε στα μέσα Δεκεμβρίου από τον Ούγκο Καβαλλέρο (Ugo Cavallero).
Στο σκίτσο, τυχόν διαταγή  εκ μέρους του Καβαλλέρο για επίθεση, ισοδυναμεί με πράξη αυτοκτονίας!

-Γιατί μᾶς μεταλαμβάνουν, συνάδελφε;

-Γιατί ὁ καμπαλέρο διέταξεν ἀντεπίθεσι. Του Μιχάλη Γάλλια

Η επίθεση από τη Δυτική Μακεδονία συνδυάστηκε με γενική επίθεση σε ολόκληρο το μήκος του Μετώπου. Το Α' και Β' Σώμα Στρατού προέλασαν στην Ήπειρο, και μετά από σκληρή μάχη κατόρθωσαν να καταλάβουν τους Αγίους Σαράντα, το Πόγραδετς και το Αργυρόκαστρο ως τις αρχές Δεκεμβρίου και τη Χειμάρρα την παραμονή των Χριστουγέννων. Είχε καταληφθεί ουσιαστικά ολόκληρη η νότια Αλβανία με την ισχυρή ελληνική πληθυσμιακή παρουσία.
Στις 10 Ιανουαρίου 1941, πριν την έλευση της βαρυχειμωνιάς, καταλήφθηκε και το στρατηγικής σημασίας οχυρωμένο πέρασμα της Κλεισούρας.

Του Φωκίωνα Δημητριάδη

Όμως οι Έλληνες δεν κατόρθωσαν να προωθηθούν προς το Βεράτιο, ενώ απέτυχε και η επίθεσή τους προς την Αυλώνα. Στη μάχη για την Αυλώνα, οι Ιταλικές μεραρχίες «Λύκοι της Τοσκάνης», «Τζούλια», «Πινερόλο» και «Πουστέρια» υπέστησαν μεγάλες απώλειες…

 

…αλλά στα τέλη Ιανουαρίου η ελληνική προέλαση σταμάτησε. Οι Έλληνες σταμάτησαν λόγω αριθμητικής υπεροχής, πλέον, των Ιταλών, και λόγω της απομάκρυνσής τους από τα κέντρα ανεφοδιασμού.
Τα γεγονότα μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Μεταξά (29 Ιανουαρίου 1941) εξελίσσονται ραγδαία. Οι όποιες προσπάθειες αμοιβαίας συνθηκολόγησης Ελλάδας - Ιταλίας πέφτουν στο κενό. Στις 9 Μαρτίου θα ξεκινήσει η ιταλική «εαρινή επίθεση», ενώ το ελληνικό μέτωπο θα δεχτεί βαρύ πλήγμα από την ταυτόχρονη εισβολή της Βέρμαχτ στις 6 Απριλίου. Μετά από τριήμερη μάχη στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, τα ελληνικά στρατεύματα θα αρχίσουν να υποχωρούν προς νότο. Μια κατάμαυρη σελίδα τριών και πλέον χρόνων τριπλής (γερμανικής-ιταλικής-βουλγαρικής) κατοχής θα ξεκινήσει να γράφεται για τη νεότερη ελληνική ιστορία. Μια σελίδα όμως που φέρει επίσης με χρυσά γράμματα την εποποιΐα της εθνικής αντιφασιστικής αντίστασης.
Επίλογος
Η σημασία του Ελληνοϊταλικού πολέμου, τον οποίο αναψηλαφήσαμε εδώ μέσα από τις γελοιογραφίες του ελληνικού τύπου, αν και υπερτιμημένη από τους Έλληνες ιστορικούς, δεν παύει να είναι σημαντική για τη μετέπειτα εξέλιξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές της περιόδου, η γερμανική επέμβαση στα Βαλκάνια, που προέκυψε εξαιτίας της αποτυχίας της Ιταλίας, ανάγκασε τον Χίτλερ να καθυστερήσει για δύο περίπου μήνες την επιχείρηση «Μπαρμπαρόσσα», δηλαδή τη γερμανική επίθεση εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης.
Το χρονικό αυτό διάστημα κρίθηκε κάτι παραπάνω από καθοριστικό: ο βαρύς χειμώνας που ακολούθησε υποχρέωσε τη Βέρμαχτ να καθηλωθεί λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Μόσχα χωρίς να προλάβει να ολοκληρώσει την κατάκτηση της ΕΣΣΔ.
Το Στάλινγκραντ και η σοβιετική αντεπίθεση, σε συνδυασμό με την εμπλοκή των ΗΠΑ στην πολεμική σύρραξη, θα δώσουν μια για πάντα τη χαριστική βολή στα σχέδια του «χιλιόχρονου Ράιχ» και των συμμάχων του…

Ανωνύμου,  από τη «Νίκη» του Δεκεμβρίου 1940

Βασική πηγή απ' όπου αντλήθηκε η πλειονότητα των σκίτσων: Κορόιδο Μουσολίνι. Ανθολόγιο Αντιφασιστικής Γελοιογραφίας, Ε-Ιστορικά, Αθήνα 2009.

ΠΗΓΗ: WAR of CARTOONS